Welzijnsaspecten bij de huisvesting van vee

Bij de bouw en de inrichting van stallen voor landbouwdieren wordt steeds meer aandacht besteed aan welzijnsaspecten. Veehouders, Dierenbescherming en onderzoeksinstellingen werken samen aan diervriendelijke én rendabele stallen. Schaalvergroting en efficiëntie kunnen hand in hand gaan en kunnen tegelijk leiden tot een verder verbeterd welzijn voor de dieren. Nederlandse stallenbouwers zijn toonaangevend in de wereld en de Nederlandse vleesketen loopt voorop als het gaat om huisvesting met aandacht voor dierenwelzijn.

Historie

Ooit liepen landbouwdieren het hele jaar buiten. Lange haren bij runderen en een dikke speklaag bij varkens beschermden de dieren tegen het weer. In de loop van de geschiedenis werden dieren dichter bij huis gehouden. De verzorging was makkelijker en efficiënter als runderen en varkens in groepen werden gehouden. In de winter woonden mens en dier vaak onder één dak. Dat was het meest goedkoop en dieren zorgden nog voor extra warmte.

De huisvesting van landbouwhuisdieren heeft de laatste eeuw een stormachtige ontwikkeling doorgemaakt. Inmiddels worden per diersoort tal van eisen gesteld, hoewel de doelstellingen gelijk zijn. Huisvesting moet bescherming bieden tegen weersinvloeden, moet zorgen voor veiligheid en welzijn voor het dier en de verzorger, het moet economisch rendabel zijn en overlast naar de omgeving beperken.

Het dier moet zich rustig voelen, want onvoldoende welzijn leidt tot onrust, maar ook tot minder productie. Stallenbouwers werken met voortschrijdende inzichten, wettelijke eisen en maatschappelijke wensen.

Rundvee

In Nederland is het aantal dieren dat uitsluitend voor rundvlees wordt gehouden, relatief klein. Het meeste rundvlees komt van koeien die eerst een aantal jaren melk hebben geproduceerd. ’s Winters lopen de koeien in ligboxenstallen vrij rond en ’s zomers ook ten dele buiten; daarnaast is er een groep die jaarrond op stal wordt gehouden. Het komt voor dat runderen hun laaste periode (soms op aparte bedrijven) extra worden gevoerd om vlees aan te zetten voor ze naar de slacht gaan. In de zomermaanden worden deze koeien vaak in de wei gehouden.

Vleeskalveren

Nederland kent een gespecialiseerde kalverhouderij. De kalveren die bij de kalverhouder worden gehuisvest komen van melkveebedrijven. Immers, een koe geeft alleen melk als zij ieder jaar een kalf krijgt. Stierkalveren en vrouwtjes kalveren die niet voor de melkproductie worden benut gaan naar de kalverhouderj als ze veertien dagen oud zijn. De dieren worden daar maximaal acht weken apart gehuisvest voor extra controle en verzorging. Daarna komen ze in groepen van zo’n acht of meer dieren bij elkaar.

In het Kalverbesluit zijn eisen vastgelegd waaraan de stalinrichting en de gebruikte materialen moeten voldoen. Elk dier moet een minimale oppervlakte hebben. Zo moet een kalf van 220 kilo minimaal 1,8 m2 ruimte hebben.

Als de dieren goed eten en (dus) groeien wordt energie omgezet en komt er (lichaams)warmte vrij. In de stal is een ventilatie met ruime luchtverversing daarom essentieel. Verder is daglicht vereist en hebben de kalveren vers drinkwater ter beschikking.

Varkens

De huisvesting van varkens hangt af van de leeftijd en het doel waarvoor het dier wordt gehouden. Er zijn stallen voor drachtige zeugen en voor zeugen met biggen. Na een zoogperiode van 28 dagen worden de biggen in groepen overgebracht naar de biggenstal. Als de dieren dan zo’n 25 kilo zwaar zijn, worden ze overgebracht naar stallen waar ze worden grootgebracht tot ze naar de slachterij gaan.

Bij de geboorte van de biggen staan zeugen individueel afgescheiden in een hok. De jonge biggetjes hebben daarin een eigen warme hoek, met vloerverwarming en een warmtelamp. Dit zorgt ook dat de kleine wankele diertjes niet onder de moeder terecht komen. De loopruimte is aangepast aan kleine pootjes van de biggen. Naarmate het dier ouder, groter en zwaarder wordt, verandert de huisvesting. De temperatuur kan lager zijn, terwijl de ventilatie toeneemt. Ook zijn er meer maatregelen voor de afvoer van mest. In alle gevallen gelden wettelijke normen voor de ruimte per dier, het percentage roostervloer en dichte vloer en het klimaat.

Bedrijfseconomische aspecten

Honderd jaar geleden had een boerengezin genoeg inkomen met vijf zeugen met varkens. Tegenwoordig kunnen gespecialiseerde bedrijven heel goed het 100-voudige aan dieren halen.

Net als elke andere bedrijfstak moet ook de veehouderij zo efficiënt mogelijk werken. Dat betekent aan de ene kant streven naar meer opbrengst door goede kwaliteit en toenemende productie, en aan de andere kant is verlagen van de kosten essentieel. Tegelijkertijd is er technisch een enorme vooruitgang geboekt, waardoor (zwaar) handwerk is vervangen door machines. Computergestuurde voersystemen, automatische ventilatie, mechanische mestafvoer enzovoorts maken het mogelijk dat per arbeidskracht meer dieren kunnen worden verzorgd. Het proces van schaalvergroting is sinds de tweede helft van de vorige eeuw gaande. Tegelijkertijd zijn discussies toegenomen over de (maatschappelijke) wenselijkheid van het groter worden van veehouderijen.

Om te kunnen concurreren is een voortdurende bedrijfsaanpassing onvermijdelijk. Om de noodzakelijke investeringen te doen in kwaliteit, veiligheid, en (wettelijke) eisen aan milieu, hygiëne en welzijn is schaalvergroting veelal noodzakelijk. Voor de dieren maakt het geen verschil of ze in een stal 100 of 1000 dieren leven. Het bedrijf en/of de stallen zijn altijd in aparte kleinere afdelingen ingedeeld. Voor dieren is dit het referentiepunt.

Door de grotere omvang kan rendabeler worden geïnvesteerd in geavanceerde technieken. In combinatie met korte lijnen naar voerproducent en slachterij kan dit zorgen voor noodzakelijke efficiëntie en betere opbrengsten. Die kunnen vervolgens weer leiden tot bijvoorbeeld innovaties, nieuwe huisvesting en uiteindelijk tot meer welzijn voor de dieren. Zowel in de varkenshouderij, rundveehouderij als de kalverhouderij werken aan manieren om grotere bedrijven goed in de omgeving te laten passen. Zo zijn er plannen voor grootschalige (varkens)bedrijven waar juist door sterke concentratie groot voordeel kan worden bereikt op het gebied van welzijn en milieu. Bij een goed gekozen locatie kan transport van voer efficiënt en grootschalig per schip plaatsvinden. Afvoer van mest kan ook via schepen plaatsvinden, maar verwerking is ook mogelijk vlakbij de stal. In principe zou door het voorzien in een slachtvoorziening op een (groot) veehouderijbedrijf ook het transport van dieren kunnen worden geminimaliseerd. Tegelijk kan aandacht worden gegeven aan dierenwelzijn in de stallen. Juist door de schaalgrootte kan in de stal het klimaat en de hygiëne optimaal worden gecontroleerd. Dieren staan nauwelijks bloot aan besmetting van buitenaf via ongedierte of vogels.

Definities

Dieren leven anders dan mensen en hebben (deels) andere behoeften en ander gedrag. Hoewel dieren anders reageren, worden toch snel menselijke maatstaven toegepast voor de beoordeling van het welzijn. Er zijn ook wel overeenkomsten. Menselijke sociale behoeftes lijken op die van kuddedieren. Angstige of zieke dieren willen zich terugtrekken, bazige types willen heersen.

Er is discussie over de definitie van welzijn, maar er zijn richtlijnen, zoals:

‘Een individu verkeert in een staat van welzijn als het in staat is zich actief aan zijn levensomstandigheden aan te passen en een toestand kan bereiken die het positief ervaart.’

Goede huisvesting van de dieren is van invloed op het welzijn. Daarvoor gelden in Nederland wettelijke maatstaven. Ook zijn er afspraken in EU verband. De basis van de regels is dat zo goed mogelijk rekening moet worden gehouden met het natuurlijke gedrag van de dieren. Op onderdelen is de wet verder uitgewerkt, zo ook de regeling voor de huisvesting van kalveren. Als nieuwe (wetenschappelijke) inzichten over het gedrag en het welzijn van dieren aanleiding geven, worden regels aangepast. Dat geldt niet alleen het dierenwelzijn. wettelijke regels zijn er ook voor de voeding en het transport en het milieu.

Ontwikkelingen

In Nederland wordt continu onderzoek gedaan naar manieren om het welzijn van de dieren verder te verbeteren. Dit gebeurt via de Wageningen UR, maar ook op tientallen praktijkbedrijven. Dit onderzoek wordt in hoofdzaak door het bedrijfsleven gefinancierd.

De Dierenbescherming heeft het Beter Leven Keurmerk ontwikkeld om vlees dat geproduceerd is met extra aandacht voor dierenwelzijn, makkelijker herkenbaar te maken. Afhankelijk van de beoordeling naar criteria krijgt een product éen, twee of drie sterren op de verpakking.

Bij de eerste ster is de welzijnsverbetering op de goede weg. Bijvoorbeeld meer ruimte per dier, strooisel in de varkensstallen en huisvesting in grotere groepen. Bij runderen lopen de dieren minimaal 150 dagen buiten en blijven kalfjes drie maanden bij de moeder. Kalveren krijgen meer ruwvoer en de stalvloeren bestaan uit zachter materiaal.

Twee sterren gaat een stap verder. In elk geval hebben de dieren vrije uitloop naar buiten. Zeugen kunnen dat het hele jaar. Vleesvarken leven in grotere groepen en hebben een (overdekte) uitloop naar buiten. Runderen blijven minimaal een half jaar in de wei en kalfjes blijven langer bij de moeder.

Biologisch geproduceerd vlees en vlees dat op vergelijkbare wijze is geproduceerd krijgen drie sterren. Varkens lopen in grotere groepen in stallen met stro en hebben uitloop naar buiten. Kalfjes krijgen meer ruwvoer. De welzijnscriteria van de Dierenbescherming zijn samen met producenten vastgelegd en worden onafhankelijk gecontroleerd.

Milieu

De manier waarop dieren worden gehuisvest heeft invloed op de omgeving. Naarmate de stal meer open is, zullen stof, geur en ammoniak zich makkelijker kunnen verspreiden naar de omgeving. Bij nieuwe gesloten (varkens)stallen worden tegenwoordig luchtwassers geplaatst. Daarin wordt de lucht als het ware door een gordijn van water geleid om geureffecten voor de omgeving te beperken. Deze ontwikkeling is tegengesteld aan huisvesting waar de stal (gedeeltelijk) open is, met meer natuurlijke ventilatie. Afhankelijk van de ligging van de stal worden andere keuzes gemaakt. Nabij natuurgebieden en nabij bewoning zal een dichte stal de voorkeur hebben, terwijl in open gebieden minder kans is op overlast. De wet houdt rekening met het welzijn van mensen in de omgeving.

Runderen

Runderen gedijen bij lagere temperaturen. Frisse lucht is belangrijk. Vandaar dat de stallen vaak aan één zijde open zijn of afgesloten kunnen worden met een windbreekscherm.

Kalveren

Vleeskalveren worden vrijwel altijd in stallen gehouden met natuurlijke en kunstmatige ventilatie. Bij de nieuwere stallen heeft de kalverhouder de mogelijkheid om, al naar gelang het weer en de wind, delen van de stal te openen of te sluiten.

Varkens

In de reguliere varkenshouderij zijn stallen gesloten, en wordt het stalklimaat met ventilatoren geregeld. Zodoende is er meer keuze mogelijk voor de plaats van de uitgang van de lucht. Diverse soorten luchtwassers kunnen zorgen dat uitstoot van stof, geur en ammoniak worden beperkt.

Wetgeving

Voor elk dier kan welzijn wat anders betekenen. Daarom stelt de overheid minimumeisen voor het houden van dieren. De regels zijn in Nederland vastgelegd in de Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren. Zo is het verboden bij een dier onnodig pijn of letsel te veroorzaken, of zijn gezondheid of welzijn aan te tasten, een dier verzorging te onthouden of onnodige ingrepen te plegen. Verder mogen dieren niet als prijs, beloning of gift worden weggegeven. Sinds 2013 is groepshuisvesting de (wettelijke) norm voor het houden van zeugen. Varkens en biggen hebben meer leefruimte en spleten in mestroosters mogen niet breder zijn dan 18 mm.

Kalverbesluit

In Europa zijn afspraken gemaakt over huisvesting van kalveren. In het Kalverbesluit staat, dat kalveren van acht weken en ouder niet meer individueel gehuisvest mogen zijn. Nederland had dit in overleg met de overheid, kalversector en Dierenbescherming al in 2004 geregeld. Individuele huisvesting komt in Nederland niet meer voor. De kalversector wil kunnen aantonen dat de welzijnsvoorschriften uit het Kalverbesluit worden nageleefd. Daarom zijn sinds 2008 de voorschriften uit het Kalverbesluit opgenomen in de regeling IKB Kalveren.

Ontwikkelingen

Vanaf buiten lijken stallen op elkaar. Binnen zijn er echter veel verschillen en gaat de zoektocht naar verdere verbetering door. Innovatieve ideeën worden onderzocht waarbij vooral dierenwelzijn aandacht krijgt. Het is een zoektocht om dieren waar mogelijk natuurlijk te kunnen laten gedragen.
Tegelijk blijft bedrijfshygiëne essentieel en moet uitstoot van stof en ammoniak worden beperkt. Dat betekent dat mest en urine snel worden afgevoerd. Zo hebben open stallen of uitloop naar buiten ook beperkingen. Huisvesting in (grotere) groepen wordt nagestreefd, maar dat vraagt meer aandacht voor vechtgedrag en voor mogelijkheden om zwakkere dieren te beschermen.

Varkens

Bij varkens richten de ontwikkelingen zich op groepshuisvesting. Zo kijkt men of vleesvarkens in groepen (250 dieren of meer) kunnen worden gehouden. Dat is niet alleen een kwestie van een groter hok. Veranderingen hebben invloed op luchtcirculatie, ligplaatsen, mestruimte en de manier van voeren. Te denken valt aan ruimtes met (soorten) strooisel, vloeren met en zonder roosters en plekken waar varkens zich kunnen afzonderen en bescherming zoeken. Bij grotere groepen is de kans op besmettingen groter en speelt rangorde een rol. Een grotere groep, bij gelijkblijvende oppervlakte per varken, betekent meer open ruimte voor de dieren om te bewegen. Aan de andere kant willen ze graag dicht bij elkaar slapen en hebben ze maar een kleine plek nodig voor hun behoefte.

Een speciaal initiatief is Comfort Class. Dat is een stalsysteem dat zo veel mogelijk uitgaat van de behoeften van het vleesvarken én rendabel is voor de vleesvarkenshouder. Uitgangspunt zijn tien welzijnsbehoeften volgens de Wageningen UR. Het project omvat onderzoek (WUR) in een proefstal op het Varkensproefbedrijf in Raalte en de praktijkervaringen van vijf ondernemers. Volgens het Landbouw Economisch Instituut (LEI) liggen de bouwkosten zo’n 9% hoger.

Kalveren

Bij vleeskalveren wordt gewerkt aan een welzijnsmonitor. Aan de hand van praktische beoordelingen kan worden afgeleid of het dier zich prettig voelt in zijn (stal)omgeving. Er wordt gekeken naar gedrag, gezondheidskenmerken en – na de slacht – ook naar de kwaliteit van organen zoals longen en magen. Naast goede voeding is huisvesting bepalend voor gedrag en gezondheid van het dier. Producenten en de Dierenbescherming hebben afgesproken dat er onderzoek komt naar een zachtere lig-plek voor kalveren, bijvoorbeeld door een rubberen toplaag op de roosters.

Buitenland

Vooral Nederland, Duitsland en Denemarken kennen strikte wetgeving op gebied van milieu en dierenwelzijn. Dergelijke eisen vinden we terug in de stalinrichting. Vanwege de dichtbevolktheid van ons land, is er veel aandacht voor het inpassen van veestallen in de omgeving. Nederlandse varkenshouders letten verder sterk op hygiëne en het voorkomen van (dier)ziektes.

Nederlandse stalsystemen verschillen vaak op tal van punten van andere (EU) landen. Uiteraard spelen klimatologische verschillen een rol. In Spanje zijn stallen vaak helemaal open en kan de (warme en droge) wind er door. In landen als Oostenrijk zijn veel bedrijven kleinschaliger en zijn er in de dorpen open varkensstallen. Zelfs in Duitsland zijn varkensstallen al anders dan in Nederland. Oostduitse bedrijven zijn (vanouds) vaak omvangrijk. In nieuwere EU landen moeten veehouderijen een inhaalslag maken om op het Nederlandse niveau te komen.